Z historii „bielskiej wełny” – Piotr Kenig

Bielsko-Biała to liczące 175 tysięcy mieszkańców miasto na południu Polski u stóp Beskidów, nad rzeką Białą, przez wieki oddzielającą historyczny Śląsk od Małopolski. Dzisiaj kojarzone głównie z przemysłem samochodowym i elektrotechnicznym, do niedawna było drugim po Łodzi centrum polskiego włókiennictwa. Tworzą je dwa niegdyś odrębne ośrodki miejskie oraz 11 gmin wiejskich, przyłączanych stopniowo od 1925 do 1977 roku.

Położone na Śląsku Cieszyńskim, założone w średniowieczu wieku Bielsko od 1327 roku należało do królestwa Czech, z którym w 1526 roku przeszło pod władanie austriackich Habsburgów. Po podziale Śląska (1742) miasto pozostało przy Austrii, na północy granicę z Prusami (od 1871 roku: Cesarstwem Niemieckim) wyznaczała Wisła.

Małopolska Biała, powstała w połowie XVI wieku na przeciwległym brzegu rzeki, w księstwie oświęcimskim, w 1723 roku otrzymała prawa miejskie, a w 1772 roku, wskutek I rozbioru Polski, znalazła się w zaanekto-wanej przez Austrię Galicji. Likwidacja granicy państwowej na rzece Białej zapoczątkowała proces zrastania się obu miast: już od połowy XIX wieku pisano o „Bielsku-Białej” podkreślając zwłaszcza w odniesieniu do przemysłu, że tworzą one nierozdzielną całość. W granicach monarchii naddunajskiej (od 1867 roku: Austro-Węgier) oba miasta pozostawały do 1918 roku.

W dwudziestoleciu międzywojennym, w odrodzonej Polsce, Bielsko weszło w skład województwa śląskiego, Biała należała do województwa krakowskiego. Podczas II wojny światowej oba miasta połączono i wcielono do III Rzeszy (1939–1945). Po wojnie powrócono na krótko do dawnego podziału, a w 1951 roku ostatecznie scalono Bielsko i Białą w jeden organizm administracyjny o dzisiejszej nazwie.

Siostrzane miasta wraz z najbliższą okolicą przez stulecia zamieszkiwali Niemcy i Polacy, od czasów Reformacji podzieleni na katolików i ewange-lików, w XVIII wieku dołączyli do nich Żydzi. Po 1918 roku, w związku ze zmianą przynależności państwowej, część dawnych mieszkańców wyemigrowała, a w ich miejsce napłynęła ludność polska, zarówno z okolicy, jak i z dalszych rejonów kraju. Pod koniec lat 30. XX wieku dwumiasto w jego dzisiejszych granicach administracyjnych liczyło około 70 tys. mieszkańców.

II wojna światowa przyniosły kres wielonarodowego i konfesyjnie zróżnicowanego Bielska-Białej. Podczas okupacji hitlerowskiej wywieziono do gett i obozów zagłady Żydów, po 1945 roku wysiedlono Niemców. Ich miejsce zajęli Polacy z okolicznych wiosek, przesiedleńcy z kresów wschodnich i przybysze z centralnej Polski. Wielką falę migracji do miasta spowodowała rozbudowa przemysłu w latach 60. i 70. XX wieku. Od 1975 do 1998 roku Bielsko-Biała było stolicą województwa, obecnie jest siedzibą powiatu grodzkiego i ziemskiego.

Dwumiasto zawdzięcza swój rozwój XIX-wiecznej industrializacji. Tutejszy przemysł, w szczególności włókienniczy, nie powstał jednak nagle, lecz wziął swój początek z rozwijającego się przez kilka stuleci rzemiosła cechowego – rękodzielnictwa.

Działalność tkaczy sukna w Bielsku potwierdza przywilej z 1548 roku, wydany przez księcia cieszyńskiego Wacława III Adama. W mieście u stóp Beskidów nie brakowało czystej, górskiej wody niezbędnej do farbowania i wykończania tkanin, a wypasane na górskich halach owce dostarczały potrzebnej wełny. Podczas wojny trzydziestoletniej (1618–1648), która doprowadziła do upadku rzemiosła w wielu miastach Europy, w pogranicz-nym Bielsku i Białej osiadali ewangeliccy sukiennicy, uchodzący przed prześladowaniami religijnymi. Produkcja tkanin wzrosła, a ich zbyt w Polsce ułatwił przywilej króla Jana Kazimierza, nadany w 1660 roku. Kilka lat później powstał cech sukienników w Białej (1667).

Na początku XVIII wieku Bielsko było już największym ośrodkiem rzemiosła w księstwie cieszyńskim, tutejsze sukna uchodziły za najlepsze pośród wyrobów śląskich i czeskich. W 1734 roku pracowało w mieście 271 majstrów tkackich, wykończaniem tkanin zajmowali się postrzygacze sukna, działały farbiarnie i kilka foluszy. Białą zaliczano do najważniejszych ośrodków sukienniczych zachodniej Małopolski.

Reformy, zainicjowane w Austrii przez Marię Teresę i Józefa II po utracie Śląska (1742), zniosły liczne krępujące rozwój gospodarczy anachroniczne przepisy cechowe, umożliwiając stopniowe przejście do produkcji wielkotowarowej. W Bielsku ruszyła pierwsza manufaktura wełniana (1760), bogatsi majstrowie uruchomili więcej krosien, a sprzedażą wyrobów trudnili się kupcy-hurtownicy. Obok Polski głównym rynkiem zbytu były Węgry oraz kraje imperium tureckiego.

Epoka wojen napoleońskich na przełomie XVIII i XIX wieku przyniosła największy rozkwit sukiennictwa cechowego, głównie dzięki dostawom dla armii habsburskiej i wyłączeniu konkurencji angielskiej przez blokadę kontynentalną. W Bielsku pracowało 520 sukienników, w Białej było ich około 150. Aby sprostać zamówieniom, w 1806 roku sprowadzono do miasta przędzarki mechaniczne, zapoczątkowując przewrót w dotychczasowym sposobie produkcji. W 1811 roku pierwsze firmy uzyskały urzędowy status fabryk, uniezależniający je od ustawodawstwa cechowego. Przełomowym wydarzeniem rewolucji przemysłowej stało się zastosowanie maszyny parowej (1826).

Do ośrodka bielsko-bialskiego ściągali przedsiębiorcy i fachowcy z całej Europy. Na początku lat 40. XIX wieku ruszyły pełnowydziałowe fabryki sukna, prowadzące wszystkie niezbędne procesy technologiczne: od prania wełny poprzez przędzenie, tkanie i farbowanie do wykończania. Od 1855 roku kolej ułatwiła zbyt wyrobów oraz dostawy węgla kamiennego z pruskiego Śląska. Rozwój przemysłu przyspieszyła liberalizacja polityki wewnętrznej w Austrii po 1859 roku. Tradycyjne drobnotowarowe rzemiosło, zepchnięte na margines przez masową produkcję fabryczną, zanikło całkowicie do końca stulecia.

Na początku XX wieku działało w Bielsku 75 większych i mniejszych fabryk sukna, przędzalni, farbiarni, tkalni i zakładów apretury, w Białej było ich 15. Dalsze pracowały w Komorowicach, Aleksandrowicach, Wapienicy, Kamienicy i Mikuszowicach. Bielsko wraz z Białą awansowały do rangi trzeciego ośrodka przemysłu wełnianego w Austro-Węgrzech, po morawskim Brnie i czeskim Libercu, zarazem były najważniejszym ośrodkiem włókiennictwa na całym obszarze Śląska, łącznie z jego pruską częścią. Tutejsze wyroby trafiały do odbiorców na wszystkich kontynentach.

Od połowy XIX stulecia rozwijały się też inne gałęzie przemysłu o znacze-niu wykraczającym daleko poza granice lokalne. W włókiennictwie powstały przędzalnie lnu i juty oraz fabryki kapeluszy, rozwinął się przemysł metalowy i maszynowy, a także m.in. spirytusowy, spożywczy, papierowy, drzewny i budowlany. Wzrost zamożności znalazł odbicie w obrazie Bielska, zwanego Małym Wiedniem, piękniała też jego młodsza siostra, Biała, należąca do najbardziej uprzemysłowionych miast Galicji.

Po 1918 roku, w zmienionej sytuacji polityczno-gospodarczej, ośrodek bielsko-bialski stał się drugim po Łodzi centrum włókienniczym Polski, przy czym masowo wytwarzane wyroby łódzkie, głównie bawełniane, nie mogły konkurować z wysokogatunkową „bielską wełną”. W 1928 roku wyeksportowano 13% wyprodukowanych tutaj tkanin wełnianych, które trafiały głównie do krajów dawnej monarchii naddunajskiej: Austrii, Czechosłowacji i Węgier, a dalej do Włoch, na Bałkany, Bliski Wschód i do Północnej Afryki. Po przezwyciężeniu kryzysu gospodarczego na początku lat trzydziestych w dwumieście powstawało 13% polskich wyrobów tekstylnych, a dochód z ich sprzedaży przekroczył 1/4 zysków produkcji włókienniczej całego kraju. Bielsko, zwane śląskim Manchesterem, zaliczano do najbogatszych i najpiękniejszych miast na zachodnich kresach Rzeczypospolitej.

W latach II wojny światowej w ośrodku bielsko-bialskim działało około 150 większych i mniejszych zakładów produkcyjnych, wiele z nich realizowało zamówienia przemysłu zbrojeniowego III Rzeszy. Małe firmy połączono w większe przedsiębiorstwa. Komasacja upaństwowionych zakładów trwała w czasach Polski Ludowej: w 1947 roku działało 28, w 1950 roku 13, a w 1964 roku 9 dużych zakładów przemysłu wełnianego. Podobnie było w innych branżach. Z powodu zróżnicowanej produkcji Bielsko-Biała zyskało miano „miasta stu przemysłów”, w 1965 roku w granicach miasta działało 266 zakładów. Największą inwestycją była budowa Fabryki Samochodów Małolitrażowych (FSM) w latach 1972–1978.

Mimo unowocześnienia i rozbudowy wiodącego przemysłu wełnianego ostatnia dekada XX wieku przyniosła jego upadek. O dawnym znaczeniu tej dziedziny wytwórczości przypominają liczne budynki pofabryczne, zaadaptowane na centra handlowe i usługowe. A także maszyny, urządzenia i pamiątki zgromadzone w Starej Fabryce – oddziale Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej.

Wszystkie artykuły eksperckie Projekt Arting

Dziedzictwo Wzornictwo – wystawa i konferencja o historii wzornictwa