Przemysł mebli giętych pod Beskidami – Piotr Kenig
Mało która branża była tak ściśle związana z dawną Austrią jak produkcja mebli z giętego drewna, które na świecie powszechnie zwano „meblami wiedeńskimi”. Ważną rolę w tej dziedzinie wytwórczości odegrał Śląsk Cieszyński i sąsiadujące z nim tereny zachodniej Galicji, do 1918 roku pozostające w granicach monarchii Habsburgów. Wielkie kompleksy leśne Beskidów obfitowały w niezbędną do produkcji buczynę.
W 1842 roku na zaproszenie kanclerza Klemensa von Metternicha przeniósł się do Wiednia Michael Thonet, stolarz z Nadrenii, eksperymentujący z gięciem i klejeniem drewna. W 1849 roku założył w naddunajskiej stolicy własną firmę meblarską, a na Wystawie Światowej w Londynie (1851) zdobył za swoje wyroby brązowy medal i międzynarodowe uznanie. W 1853 roku przekazał przedsiębiorstwo swoim synom, prowadzącym je odtąd pod nazwą Gebrüder Thonet (Bracia Thonet). Ponieważ w okolicach Wiednia brakowało wystarczającej ilości drewna bukowego, droższa była też siła robocza, wkrótce produkcję przeniesiono na Morawy (Koryčany, Bystřice pod Hostýnem, Velké Uherce, Halenkov k. Vsetína). Fabryki Braci Thonet powstały też poza granicami Austrii: w pozostającym pod zaborem rosyjskim Radomsku (1881) na trasie kolei warszawsko-wiedeńskiej, a także w Frankenbergu w Hesji (1889). Firma stała się największym producentem mebli giętych w Europie.
Wkrótce pojawiła się konkurencja. Działająca od 1849 roku firma Jacob & Josef Kohn uruchomiła w 1868 roku fabrykę mebli giętych w morawskim Vsetínie, kolejne zakłady ruszyły w Cieszynie (1871), Radomsku (1884) i morawskim Holešovie (1890). W 1901 roku firmę przekształcono w Spółkę Akcyjną, zatrudniającą 6300 pracowników i produkującą 5500 sztuk mebli dziennie.
W 1873 roku w Buczkowicach na Żywiecczyźnie wyrób mebli rozpoczął bielski ewangelik Rudolf Wagner (1829–1909). Głównym rynkiem zbytu firmy działającej pod nazwą Wagner & Comp. była początkowo Rosja. Na początku lat 80. XIX wieku zbudowano własny zakład w Piwnicznej w Beskidzie Sądeckim, który jednak spłonął w 1885 roku. Z odbudowy zrezygnowano, unowocześniono natomiast zakłady w Buczkowicach. Eksport kierowano głównie do Niemiec. Około 1891 roku firmę Wagnera przejął żydowski przedsiębiorca z czeskich Strakonic, dr Rudolf Weill (1863–ok. 1910), do którego wkrótce dołączył urodzony w Oświęcimiu Leopold Pilzer (1871–1961). Zbudowano kolejny zakład w Rybarzowicach (1893) oraz tartak w Cisnej w Bieszczadach, gdzie nabyto ok. 4 tys. ha lasów bukowych i uruchomiono liczącą 27 km długości kolejkę wąskotorową. Korzystano też prawdopodobnie z dzierżawionych od gminy Buczkowice pomieszczeń dawnej fabryki szpagatu, którą nabyto na własność w 1898 roku. Siedzibą firmy Rudolf Weill & Co. było początkowo Bielsko (1894–1897), a później Kraków. Dla ułatwienia transportu obaj wspólnicy wystąpili w 1907 roku z wnioskiem o budowę linii kolejowej z Łodygowic do Buczkowic, do realizacji projektu nigdy nie doszło.
Kolejna fabrykę mebli giętych powstała w 1874 roku w Sibicy, obecnie zęści Czeskiego Cieszyna. Firmę założyło trzech wspólników, jednak wkrótce pozostał tylko jeden: Josef Jaworek. Oddział firmy znajdował się w Wiedniu (1876–1898), a także w miejscowości Gradec na Słowenii (1877–?).
Do czołowych przedsiębiorców branży drzewnej galicyjsko-śląskiego pogranicza należał żydowski kupiec z żywieckiego Zabłocia, Josef Hofmann (1811–1884). Przedstawicielstwa jego firmy handlowej działały w Wiedniu, Bielsku, Szczawnicy Wyżnej i Tylawie. W 1872 roku Hoffmann nabył tartak parowy w Jasienicy, a w 1880 roku wytwórnię zapałek w Bielsku. W obu obiektach jego następcy rozpoczęli produkcję mebli giętych. Od 1896 roku firma nosiła nazwę Josef Hofmann Nachfolger (J. Hofmanna spadkobiercy). W latach 1898–1905 bielska fabryka należała do firmy Fuchs & Freund z Galicji wschodniej, później na krótko powróciła do spadkobierców Hofmanna, a w 1909 roku nowi właściciele przekształcili ją w fabrykę włókienniczą. Rozbudowany główny zakład w Jasienicy w 1909 roku zatrudniał ok. 700 pracowników.
Na początku XX wieku w austro-węgierskiej branży mebli giętych obok wiodących przedsiębiorstw Thonetów i Kohnów działało kilkanaście mniejszych firm. Z inicjatywy Leopolda Pilzera, przy udziale Austriackiego Zakładu Kredytowego, część z nich zjednoczyła się, tworząc w 1907 r. Spółkę Akcyjną Zjednoczonych Austriackich Fabryk Mebli Giętych z siedzibą w Wiedniu. Na początku następnego roku spółkę nazwano Mundus (świat), co świadczyło o aspiracjach jej twórców. W momencie założenia austriacki Mundus obejmował siedem firm, z czego trzy ulokowane były u podnóża Beskidów: Rudolf Weill & Co. (Buczkowice), Josef Hofmann Nachfolger (Jasienica) oraz Josef Jaworek, (Cieszyn-Sibica).
W 1917 r., po przejęciu większość akcji firmy J. & J. Kohn przez Mundus, powstała Spółka Akcyjna Mundus-Kohn. Jesienią 1918 roku w wyniku rozpadu monarchii naddunajskiej fabryki przemysłu meblarskiego znalazły się w kilku różnych państwach. Bracia Thonet, którzy w 1921 roku przekształcili swoje przedsiębiorstwo w spółkę akcyjną, ze względów politycznych i podatkowych założyli odrębne firmy w kilku krajach, a w 1923 roku połączyli się Mundusem, tworząc Spółkę Akcyjną Thonet-Mundus z siedzibą w Zug (Szwajcaria). Największe na świecie imperium meblowe, posiadające 20 fabryk i szereg firm zajmujących się handlem, znalazło się w rękach Leopolda Pilzera. Pod jego kierownictwem firma Thonet-Mundus, zatrudniająca ponad 10 tys. pracowników, szybko osiągnęła 75% przedwojennych obrotów, dostarczając i sprzedając ok. 75% światowej produkcji mebli giętych. W dalszej części artykuły przedstawiamy wyłącznie losy polskich fabryk koncernu.
Centralą firmy Thonet-Mundus, Polskie Fabryki Mebli Giętych, S.A. było Bielsko, tutaj mieszkał też Leopold Pilzer. Fabryki znajdowały się w Cieszynie, Jasienicy, Buczkowicach i Radomsku. Przedsiębiorstwo o kapitale 1.500.000 zł zatrudniało łącznie ok. 1700 robotników oraz 40 osób personelu technicznego i urzędników. Podczas kryzysu gospodarczego (1929–1933) zatrzymano produkcję w Buczkowicach (1930) oraz Cieszynie (1932) i nigdy jej nie wznowiono. W Jasienicy produkcję fabryki zakłócił wielki pożar (1929), odbudowa nastąpiła dopiero w 1934 r. W Radomsku dawna fabryka Thonetów pozostała własnością koncernu, natomiast w fabryce Kohnów od 1922 r. działała Fabryka Mebli Giętych Mazowia S.A.
W 1938 r., po zajęciu Austrii przez hitlerowskie Niemcy, koncern Thonet-Mundus został rozwiązany. Leopold Pilzer wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. W wyniku umowy bracia Thonet mieli prawo do marki w Niemczech i Austrii, natomiast Leopold Pilzer zachował je na terenie Francji, Anglii i USA (w tym ostatnim kraju miał trzy fabryki, pozostające w ścisłych kontaktach z Thonetem w Europie).
W bliskim sąsiedztwie Bielska działały dwie fabryki mebli giętych, które nie wchodziły w skład koncernu Thonet-Mundus. W Łodygowicach w 1905 roku rozpoczął produkcję żydowski przedsiębiorca Hugo Reich (1897–ok. 1942), od 1936 roku przedsiębiorstwo dzierżawiła firma J. Herc i S-ka. W 1938 roku kapitał zakładowy wynosił 10.000 zł, zatrudniano 200 robotników. W Buczkowicach w 1904 roku uruchomił własną fabrykę Adolf Wech (1862–1936), katolik rodem z Bielska, wcześniej współpracownik spółki Weill & Co. Po jego śmierci przedsiębiorstwo przejęli synowie. Firma dysponowała kapitałem 350.000 zł, zatrudniała 350 robotników.
W marcu 1945 roku zabudowania fabryki Thonet-Mundus w Buczkowicach, wykorzystywane podczas II wojny światowej na cele magazynowe przez armię niemiecką, spłonęły, a ruiny wyburzono w latach 50. XX wieku. Uszkodzona została też fabryka w Jasienicy. Po upaństwowieniu funkcjonowała od 1951 roku jako Bielskie Zakłady Przemysłu Drzewnego, obejmując początkowo zakłady w Jasienicy i Buczkowicach (dawniej Adolf Wech). W 1954 roku przyłączono pobliską fabrykę wyrobów drzewnych hrabiego Larischa-Mönnicha w Jaworzu, a w 1955 roku także tartak Alfreda Rybińskiego z Rajczy. Od 1959 roku przedsiębiorstwo działało pod nazwą Fabryki Mebli Giętych w Jasienicy, z zakładami nr 1 w Jasienicy, nr 2 w Jaworzu, nr 3 w Buczkowicach oraz nr 4 w Rajczy. W latach 90. XX wieku wykupiła je Grupa Kapitałowa PAGED S.A.
W marcu 1945 roku zabudowania fabryki Thonet-Mundus w Buczkowicach, wykorzystywane podczas II wojny światowej na cele magazynowe przez armię niemiecką, spłonęły, a ruiny wyburzono w latach 50. XX wieku. Uszkodzona została też fabryka w Jasienicy. Po upaństwowieniu funkcjonowała od 1951 roku jako Bielskie Zakłady Przemysłu Drzewnego, obejmując początkowo zakłady w Jasienicy i Buczkowicach (dawniej Adolf Wech). W 1954 roku przyłączono pobliską fabrykę wyrobów drzewnych hrabiego Larischa-Mönnicha w Jaworzu, a w 1955 roku także tartak Alfreda Rybińskiego z Rajczy. Od 1959 roku przedsiębiorstwo działało pod nazwą Fabryki Mebli Giętych w Jasienicy, z zakładami nr 1 w Jasienicy, nr 2 w Jaworzu, nr 3 w Buczkowicach oraz nr 4 w Rajczy. W latach 90. XX wieku wykupiła je Grupa Kapitałowa PAGED S.A.
Fabryka Hugo Reicha w Łodygowicach, od 1945 roku funkcjonująca jako Państwowa Łodygowicka Fabryka Mebli, w 1956 roku rozpoczęła produkcję mebli tapicerowanych. W 1973 roku zakład podporządkowano Katowickim Fabrykom Mebli. Około 1980 roku zatrudniano 280 pracowników.
W Radomsku fabryka mebli giętych Mazowia S.A. zamknięta została w 1939 roku przez Niemców i nigdy już nie podjęła produkcji. Upaństwowiony zakład firmy Thonet-Mundus początkowo nosił nazwę Fabryki Mebli Giętych Nr 1, a w 1951 roku wszedł w skład Radomszczańskich Zakładów Przemysłu Drzewnego, od 1959 roku działających pod nazwą Zakłady Mebli Giętych „Fameg”.
Leopold Pilzer, twórca imperium mebli giętych Thonet-Mundus, zmarł w USA w 1961 roku.
