Depozytariusze dziedzictwa kulturowego na trójstyku w Mikroregionie Gorolsko Swoboda – Leszek Richter

Marka regionalna „Górolsko Swoboda produkt regionalny®” – jakość i tradycja z Mikroregionu Gorolsko Swoboda

Mikroregion Gorolsko Swoboda został powołany do życia w maju 2007 roku przez 2 organizacje pozarządowe z Czech oraz Polski i samorząd gminny ze Słowacji, odpowiednio Miejscowe Koło Polskiego Związku Kulturalno – Oświatowego w Jabłonkowie, Oddział Górali Śląskich Związku Podhalan i gminę Oszczadnica. Obecnym partnerem z Polski jest Gromada Górali na Śląsku Cieszyńskim z siedzibą w Ustroniu. Jego zadaniem jest promowanie i uwidocznianie niepowtarzalnego charakteru polsko – czesko – słowackiego pogranicza i to we wszystkich jego aspektach od kulturowego, poprzez historyczny aż po turystyczny. Chodzi o swoisty obszar góralski leżący w otoczeniu Beskidów z zachowanymi tradycjami i przyrodą, od początku 16 w. kształtowanymi w znaczącym stopniu przez kolonistów wołoskich (przybyłych ze wschodu z sąsiednich pasm karpackich), zaprowadzających stopniowo sałasznictwo, tzn. górską gospodarkę pasterską. Historycznym centrum regionu jest miasto Jabłonków. Powstanie Mikroregionu Gorolsko Swoboda było również wyrazem troski społeczności lokalnych z trójstyku o skuteczną ochronę dorobku materialnego i duchowego poprzednich pokoleń, tworzącego wspólne dziedzictwo kulturowe w postaci gwary, śpiewiu, muzyki, dorocznych i rodzinnych zwyczaji i obrzędów, ubiorów i ich form zdobniczych, technik wytwórczych, sałasznictwa czy też budownictwa.

Od 2007r. w Mikroregionie Gorolsko Swoboda wdrażany jest system znakowania miejscowych produktów. MK PZKO Jabłonków w osobie regionalnego koordynatora marki zarządza marką, komunikuje z posiadaczami certyfikatu i ze Stowarzyszeniem Marek Regionalnych (Asociace regionálních značek, SMR/ARZ). Podstawą systemu jest certyfikacja produktów marką ochronną. Produkty, którym przyznano markę, oznakowane są przez producentów logo z rozetą i tekstem „Górolsko Swoboda produkt regionalny®”. O przyznaniu prawa do używania marki przez konkretny produkt decyduje w oparciu o surowe kryteria Komisja Certyfikacyjna. Co najmniej połowa członków Komisji, to przedstawiciele producentów. Kryteria zawierają wymóg miejscowego pochodzenia (tzn. że produkt jest wykonany przez lokalnego producenta), standartowej jakości, przyjaznego stosunku wobec środowiska naturalnego i wyjątkowości w odniesieniu do regionu. Wyjątkowość zagwarantowana jest poprzez maksymalny udział miejscowych surowców i pracy ręcznej, tradycyjność produktu albo techniki wytwórczej.

Na dzień dzisiejszy markę przyznano 44 produktom lub grupom produktów. Przede wszystkim chodzi o wyroby rzemieślnicze (wyroby z drewna, metali, lnu, wełny itp.) oraz artykuły spożywcze, produkty rolne i naturalne (nabiał, przetwory mięsne, pieczywo, napoje itp.).

Marka wspiera miejscowych producentów (rzemieślników, rolników, małe i średnie firmy), zarazem przyczyniając się do rozwoju zrównoważonego ruchu turystycznego – przez podniesienie jakości doznań i wrażeń turystów mających pewność, że marka gwarantuje pochodzenie produktu z regionu i bezpośrednie powiązanie z danym terenem.

Promocja marki odbywa się za pośrednictwem portalu internetowego http://www.regionalni-znacky.cz/gorolsko-swoboda/, Facebooka https://www.facebook.com/mikroregiongorolskoswoboda/?ref=aymt_homepage_panel, ulotek, folderów, kolejnych numerów gazety regionalnej, rollupów, Szlaku Tradycji, punktów sprzedaży, oraz prezentacji certyfikowach wytwórców podczas licznych imprez regionalnych a także podczas prestiżowych imprez na terenie Polski, Czech i Słowacji.

Marka „Górolsko Swoboda produkt regionalny®” od samego początku funkcjonuje w ramach systemu marek regionalnych, do którego od 2004r. włączyło się już 27 regionów. Wizualnie jednolite marki pokrywają 3/4 terytorium RC, co jest ewenementem na skalę europejską. System regionalnego znakowania produktów, usług (gastronomiczne oraz noclegowe) i doznań (imprezy folklorystyczne, wydarzenia związane z obrzędowością doroczną, zagrody edukacyjne, zwiedzanie poznawczo – edukacyjne, oferta warsztatów itd.) na poziomie ogólnokrajowym koordynowany jest przez Stowarzyszenie Marek Regionalnych, które jest stowarzyszeniem regionów z własną marką. Natomiast Mikroregion Gorolsko Swoboda jest jedynym regionem w Europie, gdzie system znakowania miejscowych produktów wspólną marką działa na terenie 3 państw.

Certyfikowani wytwórcy poprzez kreatywne, innowacyjne, ale również w pełni świadome stosowanie i przetwarzanie tradyjnego wzornictwa stosowanego przez Górali Śląskich i Czadeckich/Kisuckich, są depozytariuszami regionalnego dziedzictwa kulturowego.

Z terenem Górnych Kisuc związany jest fenomenem rzemieślniczej obróbki drutu. Od XVIII wieku rzemiosło to stanowiło dodatkowe źródło utrzymania mieszkańców i początkowo było wykorzytywane do oplatania naczyń ceramicznych drucianą siatką. Z czasem zaczęto wykonywać samodzielne wyroby użytkowe z drutu i blachy, stosując unikatową technologię opartą na ręcznym formowaniu, wiązaniu i splataniu włókien metalowych bez spawania i lutowania. Jedynym cerfikowanym wytwórcą kontynuującym chlubne rodzinne i regionalne tradycje druciarskie jest obecnie Robert Hozák z Podzávozu, dzielnicy miasta Czaca. Jego pradziadek Paweł Hozák pochodzący z Veľkého Rovného, już jako wyuczony druciarz, w poszukiwaniu lepszych warunków do rozwoju swojej działalności wyemigrował na początku XX wieku na Ukrainę, będącej wówczas częścią Imperium Rosyjskiego. Ostatecznie osiadł z rodziną w Odessie, gdzie założył manufakturę, która zatrudniała 20 osób wytwarzających m. in. miski, patery, podkładki pod garnki i żelazka, wieszaki, pułapki na myszy, klatki dla ptaków, samowary. Manufaktura znana była także z oplatania naczyń ceramicznych. Cały asortyment wyrobów odznaczał się wysoką jakością i wyjątkowym kunsztem rzemieślniczym, za co Pawłowi Hozákovi przyznano carskie medale. Róbert Hozák, przedstawiciel czwartego pokolenia, zajmuje się druciarstwem od 1994 roku. Od tego czasu jego wyroby trafiły prawie do wszystkich zakątków świata. Wykonuje przedmioty użytkowo – dekoracyjne oraz użytkowo – artystyczne zwłaszcza misy i koszyki, ale również wieszaki, ramy do luster, pojemniki na serwetki, biżuterię, oplataną ceramikę, czy też w mniejszym stopniu plastykę figuralną. Stosuje czarne i pocynkowane druty o różnej grubości a do ich formowania używa kleszczy. W celach konserwacji gotowy wyrób poddany jest obróbce powierzchniowej w procesie galwanizacji. Styl jego prac cechuje prostota kształtów, czystość linii i umiarkowane wykorzystanie elementów zdobniczych. Głównym źródłem jego inspiracji są motywy związane z naturą.

Szczegółowe profile oraz dane kontaktowe na wszystkich certyfikowanych wytwórców znajdują się na portalu http://www.regionalni-znacky.cz/gorolsko-swoboda/.

System znakowania miejscowych produktów marką ochronną „Górolsko Swoboda produkt regionalny®” wdrażany jest z inicjatywy Izby Regionalnej imienia Adama Sikory, instytucji społecznej o charakterze muzealnym, prowadzonej od założenia w 1997 roku przez Miejscowe Koło Polskiego Związku Kulturalno – Oświatowego w Jabłonkowie (Śląsk Cieszyńki, Republika Czeska).

Misją Izby Regionalnej jest:
– Badanie i dokumentowanie kultury materialnej, duchowej i społecznej Górali Śląskich i Jacków Jabłonkowskich. Obecnie zbiory muzealne liczą prawie 900 przedmiotów i dwuwymiarowych dokumentów oraz ponad 150 zdjęć dokumentalnych.
– Upowszechnianie i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym poprzez działalność wydawniczą oraz urządzanie wystaw, seminariów, pokazów, warsztatów, jarmarków rzemiosła i rękodzieła ludowego jako samodzielnych wydarzeń bądź w ramach większych imprez.

Do najważniejszych projektów realizowanych przez Izbę Regionalną na rzecz identyfikacji, dokumentacji, zachowania, wzmacniania i promowania dziedzictwa kulturowego, należą w kolejności chronologicznej: warsztaty rzemiosł i technik rękodzielniczych „Szikowne gorolski rynce”, Szlak Tradycji i marka ochronna „Górolsko Swoboda produkt regionalny®”

„Szikowne gorolski rynce”
Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne „Gorolski Święto” w Jabłonkowie, to stażem drugi najstarszy festiwal w Republice Czeskiej. W ubiegłym roku odbyła się jego 72 edycja. W ciągu trzech festiwalowych dni przez imprezę przewija się ponad 10 tysięczna rzesza uczestników, dla których występuje ponad 800 wykonawców.

Od 2004r. festiwalowi towarzyszą „Szikowne Gorolski Rynce”, czyli pokazy oraz warsztaty rzemiosł i technik rękodzielniczych połączone z możliwością ich nauki oraz sprzedażą wyrobów. Wytwórców obowiązuje pokaz praktycznych umiejętności oraz w miarę możliwości prezentacja w stroju regionalnym. Wytwórcom oferujemy nieodpłatnie (tzn. na koszt organizatora) miejsce pod stoisko, stoisko, wyżywienie, zakwaterowanie i honorarium. W wydzielonej przestrzeni areału Lasku Miejskiego corocznie warsztaty prowadzi ponad 40 wytwórców. Impreza jest jednym z instrumentów promocji lokalnych wytwórców znajdujących się na Szlaku Tradycji, w tym posiadaczy certyfikatu „Górolsko Swoboda produkt regionalny ®”.

W ramach programu „Szikowne Gorolski Rynce” odbywają się również pokazy i warsztaty wyrobu „biołego syra” tradycyjną metodą – „klaganim” oraz „łoszczypków” i „korbaczików”, połączone z ich degustacją a także pokazy i warsztaty obróbki wełny od strzyżenia owcy przez „czichrani” (prostowanie loków), „krypmlowani” (czesanie), przędzenie po „filcowani” (spilśnianie) pn. „Na sałaszuˮ

Szlak Tradycji
Przy współpracy z Zamkiem Cieszyn Izba Regionalna zrealizowała 2 nawiązujące na siebie projekty, w rezultacie których w 2006r. powstał Szlak Tradycyjnego Rzemiosła Śląska Cieszyńskiego, obecnie funkcjonujący pod nazwą Szlaku Tradycji, bowiem został on w drugim etapie poszerzony o region Górnych Kisuc. Opracowanie i wytyczenie szlaku poprzedzone zostało przeprowadzoniem gruntownych badań terenowych i wywiadów z wytwórcami oraz osobami prowadzącymi muzea i galerie. Obecnie figurują na nim 63 punkty, w tym 11 to miejsca instytucjonalne (galerie, muzea, izby pamięci) a 52 to osoby prywatne. Szlak ułatwia dotarcie do niezwykłych miejsc i ludzi na Śląsku Cieszyńskim oraz Górnych Kisucach, tworzących z pasją niepowtarzalne wyroby według tradycyjnych technik i metod.

W celu oznakowania Szlaku Tradycji przygotowane zostały nowe tabliczki promocyjne, które umiejscowione zostały w poszczególnych punktach na szlaku (domy, płoty itp.). Na tabliczkach znalazła się informacja o danym miejscu na Szlaku, informacja o współfinansowaniu projektu i o znakowaniu marką „Górolsko Swoboda produkt regionalny®”. Opracowane zostały dwujęzyczne (polsko – czeskie/słowackie) tablice – mapy określające podział rzemiosła według miejscowości, dla ułatwienia orientacji na szlaku. Tablice takie zamieszone zostały w punktach informacji turystycznej, czy miejscach – instytucjach znajdujących się na Szlaku Tradycji.

W celu wzmocnienia promocji Szlaku wydrukowane zostały materiały promocyjne w postaci ulotek z mapą oraz danymi kontaktowymi (również w angielskiej wersji językowej) i gazeta promocyjna. Powstała nowa strona internetowa www.akademiarzemiosla.pl, na której znajduje się baza danych w polskiej i czeskiej lub słowackiej wersji językowej.

Przeprowadzono 11 warsztatów w tym z zakresu: garncarstwa – ceramiki jabłonkowskiej, plecionkarstwa, snycersko-ciesielskie, bednarstwa, kołodziejstwa, druciarstwa, inkrustacji (zdobienie strzelb cieszynek), kowalstwa stosowanego, wytwarzania wędlin tradycyjną metodą, tradycyjnego wypieku chleba.

Urządzono wystawę „Tradycja z pasją. Rzemieślnicy Śląska Cieszyńskiego”, będącej serią fotografii oraz filmów – wywiadów z rzemieślnikami, którzy dali się „przyłapać” przy pracy. To opowieści o ludziach, którzy nierzadko są jedynymi spadkobiercami rzemieślniczej tradycji. W ten sposób udokumentowanych zostało 19 rzemieślników.

Izba Regionalna oferuje dla grup zorganizowanych, w tym również dla szkół, wycieczki edukacyjne Szlakiem Tradycji, polegające na zwiedzaniu poszczególnych wytwórców bezpośrednio w ich warsztatach. Przy czym harmonogram i wybór poszczególnych miejsc, czyli program za każdym razem ustalany jest z klientem, pod kątem jego indywidualnych oczekiwań.

Literatura z zakresu tradycyjnegozdobnictwa/wzornictwa (wybór ważniejszych publikacji):
Wzorce zdobnictwa ludowego na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1937
M. Gładysz, Góralskie zdobnictwo drzewne na Śląsku, Kraków 1935
Płyniesz Olzo… Tom II. Zarys kultury materialnej ludu cieszyńskiego, D. K. Kadłubiec (red.), Ostrawa 1972
Beskydy. Stavby a život v nich, J. Langer, P. Šmíra, H. Wawreczka (red.),Třinec 2 011
J. Marec, Drevený život, kamenný chlieb. Ľudové obydlie a ľudová výroba na Kysuciach, Žilina 2015J.
Szymik, A. Szpyrc, Cieszyńskie formy do masła, Czeski Cieszyn 1988, seria: Zeszyty Ludoznawcze
M. Gładysz, Zdobnictwo metalowe na Śląsku, Kraków 1938
M. Dembiniok, S. Rusnoková, Krojové stříbrné šperky, Český Těšín 2000
M. Michalczyk, Hoczki, knefle, orpanty…, Katowice 2005
Beskydy. Dny všední i svateční, J. Langer, H. Wawreczka (red.),Třinec 2 013
L. Malicki, Strój Górali Śląskich, Wrocław 1956, seria: Atlas polskich strojów ludowych. Cz. 3, Śląsk: z. 3.
B. Bazielich, Ludowe wyszycia i hafty na Śląsku, Katowice 2005
E. Milerska, Haft na żywotku cieszyńskim, Czeski Cieszyn 1985, seria: Zeszyty Ludoznawcze
K. Piegza, Nakrycia głowy kobiet cieszyńskich, Czeski Cieszyn 1979, seria: Zeszyty Ludoznawcze
M. Kiereś, Koronka Koniakowska, Istebna 2013
M. Kiereś, Na styku dwóch światów. Transformacja teneryfu i koronki koniakowskiej, Cieszyn 2016K. Piegza, Cieszyńskie skrzynie malowane, Czeski Cieszyn 1983, seria: Zeszyty Ludoznawcze

Artykuły eksperckie Projekt Arting